Celem niniejszego, krótkiego opracowania jest przedstawienie zarówno zmian w dynamice produkcji przemysłowej i rolnej w Polsce na przestrzeni ostatnich ponad dwudziestu lat, jak i zaprezentowanie wybranych czynników wpływających na jej, czasem dość znaczące, wahania. Ograniczone ramy tej pracy, narzucają pewną dyscyplinę w traktowaniu tematu, stąd duża selektywność informacji, które jednak, mam nadzieję, wskażą na główne tendencje w tych obszarach.
Produkcja to generowanie dóbr potrzebnych, a często niezbędnych do zaspokojenia potrzeb, stąd wytwarzanie zarówno dóbr jak i potrzeb w ekonomii oznacza produkcję 1. Jej efektywność uzależniona jest od pracy, czyli działalności ludzi, która polega na przetwarzaniu surowców i materiałów z użyciem dostępnych środków – maszyn i urządzeń, po to aby wytworzyć określone produkty 2. Okres transformacji wpłynął na zmianę nie tylko rozumienia znaczenia czynników mających wpływ na jej efektywność, ale też na korektę sposobu myślenia i podejmowania konkretnych działań w kierunku zmian wpływających na jej dynamikę. Czynniki produkcji, ujmowane są w trzy zasadnicze grupy: ziemia, praca i kapitał. Ziemia obejmuje zasoby naturalne, praca to wszystkie kategorie pracowników, natomiast kapitał to środki produkcji będące wytworem pracy ludzkiej 3. Wytwórcze czynniki produkcji obejmują zasoby materialnych i niematerialnych środków wykorzystywanych w procesie produkcji w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich 4 . Jasne określenie tych elementów istotne jest ze względu na opisywane poniżej źródła wzrostu i przyczyny wahań w dynamice produkcji.
Mimo, że w tytuł opracowania ogranicza się do produkcji przemysłowej i rolnej, nie można zapomnieć o produkcji usług, której wielkość determinuje rozwój danej gospodarki, a przez to ma niebagatelny wpływ na poziom PKB każdego kraju. Zatem każda gospodarka podzielona jest na trzy sektory produkcji, których wielkość wskazuje na szybkość, oraz poziom jej rozwoju.
„Podział ten przedstawia się następująco:
I. rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo,
II. przemysł i budownictwo
III. usługi, które najczęściej są dzielone na:
1. usługi podstawowe obejmujące; handel, usługi gastronomiczne, fryzjerskie oraz usługi świadczone przez oświatę, wymiar sprawiedliwości, instytucje finansowe i ubezpieczeniowe,
2. usługi specjalistyczne takie jak; przetwarzanie informacji, organizacja i zarządzanie przedsiębiorstwami, marketing i reklama”. 5
Stąd poniższa prezentacja typów produkcji:
| a) Produkcja dóbr | b) Produkcja usług | ||
| 1.Produkcja podstawowa | 2.Produkcja wtórna | 3. Produkcja trzeciorzędowa (produkcja usług) | |
| Dobra pozyskiwane z przyrody, dziedzictwo bogactw naturalnych | Produkcja skomplikowanych produktów, które wywodzą się z naturalnych produktów | Usługi konsumpcyjne | Usługi osobiste |
| Górnik Drwal Rolnik Rybak Poławiacz pereł itp |
Inżynier Budowniczy Stolarz Krawiec Hutnik Stoczniowiec |
Hurtownik Sprzedawca Agent ubezpieczeniowy Makler giełdowy Kierowca |
Lekarz Pielęgniarka Nauczyciel Policjant Wydawca Autor Psycholog |
Źródło: G. Whitehead, Ekonomia, Poznań 2001, Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. 28
Zmieniająca się struktura gospodarki jest odbiciem przemian zachodzących w gospodarce narodowej kraju. Szybkość zmian w strukturze zależy od stopnia rozwoju danej gospodarki, jak również jej związków i powiązań z gospodarkami innych państw 6 . Jak wspomniano wyżej, istotną oceną znaczenia wszystkich sektorów w gospodarce kraju, stanowi określenie ich roli w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto, kluczowego miernika zmian rozwoju produkcji, a zatem poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Poniższa tabela 7 wskazuje na poziom PKB w trzech sektorach na przestrzeni 17 lat.
Źródło: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt18/33.pdf (pobrano:17.11.2012r)
Ciągły rozwój gospodarki w tym czasie, mimo sporych wahań w produkcji przemysłowej i rolnej, gwarantował, jak widać, poszerzający się sektor usług. Jest to pożądany kierunek zmian, charakterystyczny dla krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, gdzie maleje znaczenie sektora pierwszego na rzecz trzeciego.
Zmiany ustrojowe, które miały miejsce w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, spowodowały znaczące zmiany w produkcji. Nie tylko zmieniła się jej struktura, ale podlegała ona też dużym wahaniom wynikającym z czynników, które pojawiały się jako zupełnie nowe, a w sposób nieunikniony powiązane z nowym ustrojem. Jak widać na poniższym wykresie, przedstawiającym dynamikę produkcji w latach 1990-2004, początkowe lata zmian to głęboki kryzys, a lata 1990-1991 to totalne załamanie, które miało początek w przemyśle konsumpcyjnym, po czym przeniosło się do gałęzi inwestycyjnych i zaopatrzeniowych 8.
Za: J. Kaliński, Transformacja gospodarki polskiej w latach 1989-2004, Warszawa 2009, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 96
Postępujący wzrost, który pojawił się już w 1992 roku, a później lata 1994-1997 to bardzo duża zmiana, której przyczyny tkwią głównie w prężnym działaniu sektora prywatnego (również dobra kondycja sektora publicznego), oraz ciągłym wzroście wydajności pracy. Są to zresztą dwa czynniki, które mają spory wpływ na pozytywne zmiany również w kolejnych latach, nie tylko tych wskazanych na powyższym wykresie. Widniejące spadki, szczególne w pierwszych latach po transformacji, wynikały ze słabego popytu wewnętrznego i załamania się wschodniego rynku zbytu 9.
Tabele poniżej prezentują dynamikę produkcji sprzedanej przemysłu w latach od 2005 roku, do 2011, co uzupełnia obraz wpływu na nią 22 lat transformacji. Cytując za rocznikiem statystycznym GUS: „Produkcja sprzedana przemysłu obejmuje wartość sprzedanych wyrobów gotowych, półfabrykatów i części własnej produkcji, wartość robót i usług świadczonych odpłatnie tj. zarówno przemysłowych jak nie przemysłowych, oraz zryczałtowaną odpłatność agentów w przypadku zawarcia umowy na warunkach zlecenia lub pełne przychody agenta w przypadku zawarcia umowy” 10
Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu (ceny stałe) w latach 2005 – 2011.
| LATA | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 |
| OGÓŁEM | 103,7 | 111,2 | 110,7 | 103,6 | 95,5 | 109,0 | 143,1 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Poniżej dane szczegółowe z podziałem na górnictwo i przetwórstwo przemysłowe, oraz ujęcie ogólne.
Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/maly_rocznik_statystyczny_2008.pdf (pobrano:02.12.2012r.), s. 340
Źródło:http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf (pobrano: 02.12.2012r.), s. 350
Źródło:http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf (pobrano:02.12.2012r.), s. 355
Nawet jeśli pojawiają się wahania w górnictwie i wydobywaniu, które ma coraz niższe wartości i spada, to nie trudno zauważyć wzrostu dynamiki produkcji ogółem, przy dużym udziale przetwórstwa przemysłowego. Każdy rok to większa wartość sprzedanych wyrobów gotowych lub półfabrykatów, co przekłada się na pożądane zmiany w gospodarce. Jednym z czynników mających na to wpływ, jest wspomniana wyżej, ciągle rosnąca wydajność pracy. Jest ona jedną z najważniejszych miar określających poziom rozwoju gospodarczego oraz konkurencyjność przedsiębiorstw i oznacza produkcję wytwarzaną w określonym czasie przez jedną osobę pracującą – pracownika 11. Czynniki wydajności pracy to między innymi: kwalifikacja i doświadczenie pracowników, stan techniczny maszyn i narzędzi, dobra organizacja pracy, dobrze przygotowany motywacyjny system płac i nagród. Dodatkowo indywidualna wydajność pracy to również takie czynniki jak cechy osobowe pracownika (pracowitość, sumienność, umiejętność organizacji własnej pracy)12.
Zródło: http://szczesniak.pl/1985 (pobrano:16.11.2012r.)
Jak widać na powyższym wykresie, pracownik sektora finansów i usług biznesowych wnosi do PKB 90 tys. Euro rocznie. Pracownik rolnictwa – zaledwie 14 tys. Tak więc jedną z przyczyn niskiej wydajności pracy z pewnością jest struktura gospodarki. Zmniejszanie udziału sektora I, zależy od poziomu zaawansowania technicznego w gospodarce, który wpływa na podniesienie owej wydajności pracy. Wśród elementów przyczyniających się do podniesienia efektywności pracy w każdym z sektorów jest poziom techniczny, zaawansowanie nauki, inwestycje na badania i rozwój, realny udział ośrodków badawczych w usprawnianie procesów gospodarczych, poziom wykształcenia społeczeństwa i jego mobilności zawodowej, a w związku z tym systemowych planów rozwoju pracowników zapewniających dobrze wykwalifikowaną kadrę, wykorzystywania najnowszych technologii w ramach współpracy między krajami, zapewnienia najwyższej jakości infrastruktury, prowadzenia przez państwo polityki fiskalnej i monetarnej, sprzyjającej inwestowaniu i podnoszeniu poziomu techniki i technologii, preferowania rozwoju nowoczesnych dziedzin działalności gospodarczej i wreszcie ustanowionego w kraju prawa wpływającego na elastyczność rynku pracy. Wraz z upływającymi latami rośnie świadomość przedsiębiorców, a i samych pracowników, że na poziom ich życia ma wpływ ich motywacja i działania również w kierunku własnego rozwoju. Dotyczy to wszystkich trzech sektorów.
Produkcja rolnicza. Szczególnie trudne do przewidzenia warunki agroklimatyczne nie pozwalają zaplanować wyników i zrealizować założonych planów w produkcji rolniczej, czyli produkcji w I sektorze. Jej załamanie było mniejsze lecz niestety bardziej długotrwałe niż produkcji przemysłowej. Najsilniejsze wahania w produkcji rolnej widoczne na poniższym wykresie, od -12,7%, aż do +10,7% miały miejsce w latach w 1992 -1995. Powody niskich wartości, czasem wręcz ujemnych to: spadek popytu, napływ dotowanej żywności z krajów zachodnich, nieopłacalność produkcji z powodu wysokich cen pasz, spadki zużycia środków plonotwórczych, wspomniane wyżej warunki agroklimatyczne, a w związku z tym powodzie i susze. Ponadto powrót na wieś chłopów-robotników, który spowolnił tempo zmniejszania liczby gospodarstw chłopskich 13.
Za: J. Kaliński, Transformacja gospodarki polskiej w latach 1989-2004, Warszawa 2009, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 103
Na tak dobrze widoczny wzrost (1993 – 1995), miały wpływ głównie dobre w tych latach warunki atmosferyczne jak również wzrost zasilania w nawozy sztuczne. Na pojawiające się w kolejnych latach znaczne wahania wpływały również różne inne czynniki, nie tylko pogodowe, choć te w bardzo dużej mierze przekładały się bezpośrednio na dobre, lub słabe zbiory zbóż, ziemniaków i warzyw. Ponadto rozwijające się drobiarstwo, czy zróżnicowana produkcja żywca wieprzowego i mleka 14, również były powodem zmian.
Źródło:http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf (pobrano:02.12.2012r.), s. 314
W kolejnych latach, już po roku 2004 zmiany w dynamice produkcji rolniczej wynikały z korzystnych modyfikacji w strukturze produkcji, od 1996 wyraźny przyrost produkcji zwierzęcej, przystąpienia do UE w 2004r – rosnący eksport – wzrost cen żywca wieprzowego, bydła i mleka, dopłaty do produkcji ze środków unijnych i budżetu, poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych wynikająca z likwidacji gospodarstw państwowych. Oprócz tego pojawiło się korzystne zjawisko rosnącego udziału produkcji towarowej.
Jak już wcześniej wspomniano, zdolność produkcyjna, przekładająca się na dynamikę produkcji, wynika z kilku elementów, do których zaliczyć można między innymi liczebność i jakość siły roboczej, ilość i jakość zasobów kapitałowych, techniczną wiedzę narodu wraz z umiejętnością wykorzystania tej wiedzy oraz charakter instytucji publicznych i prywatnych 15 jak również od struktury gospodarki. Od jej poziomów, zależy wielkość inwestycji na badania, rozwój, a zatem na jakość zasobów i wiedzę, co przekłada się na pozytywne tendencje w dynamice produkcji. Mimo, że bez wątpienia widać optymistyczne kierunki zmian, należy pamiętać, że dynamika produkcji zależy nie tylko od wymienionych wyżej czynników, ale też od spójnych i mądrych działań państwa ujętych w przemyślane, długoletnie strategie.
Autor: Bożena Janowska
1 G. Whitehead, Ekonomia, Poznań 2001, Wydawnictwo Zysk i S-ka, s.26.
2 J. Duraj, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, Warszawa 2000, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 357.
3 B. Ślusarczyk, S. Ślusarczyk, Wybrane problemy ekonomii, Rzeszów 2010, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, s.199
4 J. Oleksiejuk, A. Paśnik, M. Szambelan, Mikroekonomia, Materiały do studiowania, pod red. Tadeusza P. Tkaczyka, Warszawa 2003, Wydawnictwo WSE-I, s. 9
5 http://mfiles.pl/pl/index.php/Struktura_zatrudnienia, (pobrano:02.11.2012r.).
6 D. Kotlorz, Przeobrażenia struktur zatrudnienia w Polsce w okresie transformacji. Wybrane problemy., Katowice 2004r., Górnośląska Wyżsa Szkoła Handlowa im. W. Korfantego. s. 38.
7 http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt18/33.pdf, (pobrano: 17.11.2012r.)
8 J. Kaliński, Transformacja gospodarki polskiej w latach 1989-2004, Warszawa 2009, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 95
9 J. Kaliński, Transformacja gospodarki…s.96
10http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf (pobrano:02.12.2012r.), s.351
11 http://www.voyager64.com/slowenia.html (pobrano: 02.11.2012r.)
12 http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=16&pageId=608 (pobrano:02.11.2012r.)
13 J. Kaliński, Transformacja gospodarki…s.105
14 J. Kaliński, Transformacja gospodarki…s.103
15 P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, tom I Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN. s.174
BIBLIOGRAFIA
1) B. Ślusarczyk, S. Ślusarczyk, Wybrane problemy ekonomii, Rzeszów 2010, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej
2) D. Kotlorz, Przeobrażenia struktur zatrudnienia w Polsce w okresie transformacji. Wybrane problemy., Katowice 2004r., Górnośląska Wyżsa Szkoła Handlowa im. W. Korfantego.
3) G. Whitehead, Ekonomia, Poznań 2001, Wydawnictwo Zysk i S-ka,
4) J. Duraj, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, Warszawa 2000, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
5) J. Kaliński, Transformacja gospodarki polskiej w latach 1989-2004, Warszawa 2009, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
6) J. Oleksiejuk, A. Paśnik, M. Szambelan, Mikroekonomia, Materiały do studiowania, pod red. Tadeusza P. Tkaczyka, Warszawa 2003, Wydawnictwo WSE-I.
7) P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, tom I Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN.
8) http://mfiles.pl/pl/index.php/Struktura_zatrudnienia, (pobrano:02.11.2012r.).
9) http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/maly_rocznik_statystyczny_2008.pdf (pobrano:02.12.2012r.)
10) http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf (pobrano:02.12.2012r.)
11) http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf (pobrano: 02.12.2012r.)
12) http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt18/33.pdf, (pobrano:17.11.2012r)
13) http://www.voyager64.com/slowenia.html (pobrano: 02.11.2012r.)
14) http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=16&pageId=608 (pobrano:02.11.2012r.)
15) http://szczesniak.pl/1985 (pobrano:16.11.2012r.)