Koherentni nie tylko żyją zdrowiej, ale też dłużej i szczęśliwiej, mają poczucie wpływu na własne życie, doświadczają lepszego rozumienia świata i przede wszystkim mają większą odporność na stres.
Koherentni, to inaczej ludzie wewnętrznie spójni z tendencją do zachowań prozdrowotnych posiadający zdolności rozumienia występujących w świecie wydarzeń. Ludzie z przekonaniem o własnej zaradności i wpływie przy posiadanych zasobach, zdolni do trafnej oceny rzeczywistości, mający w życiu zawsze coś, w co ich zdaniem warto się angażować, stosujący strategie nakierowane na rozwiązanie problemów, niepowodzenia traktujący jako wyzwania i możliwość rozwoju. To przede wszystkim ludzie odznaczający się głębokim poczuciem sensu w tym co robą, po co i dlaczego w taki, a nie inny sposób kreując swoje życie.
Autorem pojęcia koherencji w obszarze psychologii zdrowia, jest profesor Aaron Antonovsky, który w swoich badaniach skupiał się przede wszystkim na poszukiwaniu związków pomiędzy zachowaniami i reakcjami człowieka, głównie w sytuacji stresu, a jego stanem zdrowia. Antonovsky wyszedł od salutogenezy, czyli takiego modelu podejścia do zdrowia, który kładzie nacisk na działania prozdrowotne, zaś centralnym konstruktem salutogenetycznym ma być właśnie poczucie koherencji, czyli wewnętrznej spójności, jako prewencyjny dla zachowania zdrowia czynnik.
Antonovsky wyróżnia trzy kluczowe komponenty koherencji , które dają człowiekowi zdolność radzenia sobie ze stresem i stanowią podstawę dla zdrowia psychicznego. Jeżeli jeden z nich kuleje, psychiczne siły ochronne przestają działać właściwie, co może prowadzić do różnych stanów chorobowych.
Trzy komponenty, które tworzą poczucie koherencji:
Poczucie zrozumiałości, to aspekt poznawczy sytuacji, w której znajduje się człowiek. To ten komponent dzięki któremu otaczający świat jest zrozumiały, przewidywalny, poukładany i spójny, choć wcale nie prosty i oczywisty, a mimo to możliwy do zrozumienia i wyjaśniania. To dzięki temu komponentowi człowiek jest w stanie planować i opracowywać strategie działania w różnych sytuacjach. To dzięki zrozumiałości potrafi poszukiwać, łączyć, analizować i przetwarzać informacje po to, by poradzić sobie w różnych sytuacjach.
Poczucie zaradności, to zmienna poznawczo instrumentalna, która oznacza, że człowiek nie tylko wie, że może osiągnąć zamierzony cel, ale też ma lub może mieć instrumenty inaczej zasoby aby ten cel osiągnąć. Nie chodzi tutaj tylko o indywidualne predyspozycje człowieka, jego umiejętności, cechy osobowości i własny potencjał budujące wewnętrzne przekonanie o posiadaniu zasobów pozwalających sprostać stawianym wymaganiom, lecz też o sieci wsparcia wśród innych ludzi, którzy mogą pomóc w realizacji celu.
Poczucie sensowności to motywacyjno emocjonalny i według Antonovskyego najważniejszy ze wszystkich, składnik koherencji, ponieważ to jego siła, wpływa na wzrost lub obniżenie pozostałych zmiennych, czyli zrozumiałości i zaradności. Poczucie sensowności oznacza przekonanie, że podejmowane w życiu działania mają znaczenie, że warto się angażować i lokować energię w to co się robi, a przede wszystkim, że warto żyć i inwestować swoje zaangażowanie w to życie.
Czy jest możliwy świadomy wpływ na kształtowanie, wzmacnianie poczucia koherencji?
Okazuje się, że tak, jest możliwy, a co konkretnie robić, aby było to możliwe?
W obszarze poczucia niezrozumiałości w sposób bardziej świadomy korzystać z doświadczeń. Doskonalić umiejętność dopasowywania doświadczeń lub chociaż ich elementów do nowych sytuacji, dzięki czemu staną się one bardziej przewidywalne, znajome, będą pasowały do tego co już się zdarzało. Jest to wymiar poznawczy, dlatego wymaga większej uważności na doświadczenia, zapamiętywania ich, umiejętności refleksji i wyciągania wniosków.
Na poczucie zaradności wpływa równowaga przeciążania i niedociążania, co realnie oznacza równowagę pomiędzy aktywnościami/obowiązkami/zadaniami zarówno w ich ilości jak i poziomie trudności. Nadmiar zadań i obowiązków może skutkować dużym prawdopodobieństwem porażki, natomiast zbyt małe obciążenie może prowadzić do obniżenia poczucia własnej wartości i destrukcji osobowości. Co robić? Zachować balans zgodnie ze zdrowym rozsądkiem pomiędzy przyjmowanymi na siebie obowiązkami oraz poszukiwać nowych wyzwań i aktywności w sytuacji pojawienia się stagnacji w życiu.
By wzmocnić poczucie sensowności należy przede wszystkim zacząć decydować o własnym życiu i o tym, co się w nim dzieje. Należy dbać o autonomię własnego postępowania, podejmować decyzje odnośnie własnego życia i brać za nie odpowiedzialność. Poszukiwać sensu w działaniach podejmowanych każdego dnia ze świadomością wpływu na to co i w jaki sposób się robi. Przestać szukać zależności od innych, a przede wszystkim przestać winić innych, czy wszelkie czynniki zewnętrzne za niepowodzenia jakie się zdarzają. Działać na celu, a nie na problemie.
By móc skutecznie pracować nad poczuciem koherencji , należy mieć na uwadze jeszcze jeden komponent, który Aaron Antonovsy nazywa wymiarem granic. Sam wymiar granic dotyczy różnych aspektów życia zawodowego i osobistego i ulega zmianom, jednak niezmienne są w nim obszary, których zaniedbanie znacznie obniża poczucie koherencji. Dotyczy to bezpośrednich kontaktów interpersonalnych z innymi, o które należy dbać i zabiegać; świadomości własnych emocji oraz reakcji emocjonalnych i uczenie się samokontroli; efektywności i skuteczności w prowadzonych aktywnościach oraz realizacji zadań życiowych jak doświadczanie porażki czy reakcji na sukces.
Poczucie koherencji rozwija się w procesie socjalizacji, duże znaczenie na jego kształtowanie ma poziom relacji z rodzicami na etapie dorastania oraz doświadczenia wsparcia w tym okresie ze strony osób znaczących. To jednak nie znaczy, że nie można wpływać na własne poczucie spójności w dorosłym życiu. Jak się okazuje można. Dlatego warto wspierać się wiedzą w tym zakresie z opracowań i doniesień z najnowszych nurtów psychologii, ale przede wszystkim należy poszukiwać samemu sposobów na zdrowsze życie, a jak wynika z badań, poczucie koherencji ma na to znaczący wpływ.
- Jan Strelau, Dariusz Doliński, Psychologia- podręcznik akademicki cz.1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008.
- Jarmużek Joanna, Poczucie koherencji a aktywność edukacyjna dorosłych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2018.