W jednym z esejów pt. „Długoterminowo bezrobotni potrzebują długoterminowej pomocy”, amerykański ekonomista, laureat Nagrody Nobla, Gary Stanley Becker dowodzi, że aby amerykański system pomocy społecznej był skuteczny, musi skupić się na wypłacaniu świadczeń osobom długotrwale bezrobotnym przez okres dłuższy niż pół roku i proponuje zupełnie zrezygnować z wypłaty świadczeń krótkoterminowo bezrobotnym, tj. osobom pozostającym bez pracy przez zaledwie kilka tygodni. Noblista widzi w takim rozwiązaniu spore oszczędności, które można wykorzystać na rzecz pomocy tym, którym przez dłuższy czas nie udaje się znaleźć pracy. Uzasadnia to tym, że długoterminowo bezrobotni gorzej sobie radzą, gdyż wyczerpują możliwości pożyczek od najbliższych, szybko topnieją ich oszczędności, przez co nie mają środków koniecznych do zaspokojenia podstawowych potrzeb 2. Becker uważa, że gdyby okres oczekiwania na pierwszy zasiłek był przedłużony z jednego tygodnia do sześciu lub ośmiu, to nie tylko generowałoby to w/w oszczędności, ale ograniczyło wiele nadużyć firm, zatrudniających pracowników tylko na umowy czasowe/sezonowe, wiedząc, że ciężar płacenia świadczeń, w okresie bez pracy, spadnie na tamtejsze fundusze powiernicze 3. W swoich pracach wskazuje na ułomności systemu zabezpieczeń społecznych, szczodrych w pierwszych fazach bezrobocia, a bardzo skromnych w późniejszych, gdy ta pomoc jest zdecydowanie bardziej potrzebna. Stąd sugestie dłuższego oczekiwania na pomoc w pierwszym okresie po utracie pracy, który jest jeszcze czasem dużej motywacji do szukania nowej 4. Zmierzam jednak do wątku z wypowiedzi Beckera, nad którym szczególnie chcę się skupić, otóż jego spostrzeżenie, że takie działania z jednej strony mogą zachęcić długoterminowo bezrobotnych do zaniechania poszukiwań pracy – a mimo to, z drugiej przynoszą więcej korzyści niż szkód, nie jest zgodne z moim spojrzeniem na tę sprawę. Nie zupełnie się z tym zgadzam i to nie tylko dlatego, że na brak pozytywów w takim podejściu, wskazują badania przeprowadzone również na polskim rynku pracy.
Badania, na które chcę się tu powołać, przeprowadzone zostały na grupie 360 bezrobotnych z regionu Górnego Śląska i wskazują, że rodzaj, ilość i jakość otrzymanego wsparcia, zarówno może wzmacniać aktywność w sytuacji problemowej, jak i bardzo ją osłabiać 5. Wnioski praktyczne jakie z tego wysnuwa badająca, odnoszą się do tego jak się powinno i jak nie należy wspierać długotrwale bezrobotnych. Do tych działań, których nie należy stosować, zalicza między innymi długoterminową pomoc o charakterze instrumentalnym, to znaczy długie wsparcie finansowe i wyręczanie w pracach, co tylko wzmaga postawę roszczeniową i osłabia aktywność w kierunku szukania pracy 6. Wydawałoby się – szybki kontrargument na propozycje Beckera z tego konkretnego eseju. Wydawałoby się – bo zapewne również Becker poszukuje odpowiedzi na pytanie – co robić, aby wsparcie było skuteczne? Jeśli nie finansowe, a przynajmniej nie tylko, to co robić aby efektywnie pomagać długotrwale bezrobotnym nie kształtując niepożądanych postaw. W tej sytuacji, raczej nie jest rzeczą zaskakującą, konieczność podejmowania działań systemowych.
A. Chudzicka – Czapla w swojej publikacji wskazuje na konkretne formy wsparcia poza finansowego, jednak to wymaga dużego zaangażowania polityki państwa, pomocy ze strony samorządów, odpowiedniego kształcenia pracowników socjalnych i pracowników urzędów pracy, gdzie na każdego z nich przypada w Polsce dziesięć razy więcej podopiecznych niż w krajach Europy zachodniej 7. Dlatego pojawia się propozycja „odsocjalizowania” działalności urzędów pracy i przekazania wszystkich działań w zakresie wsparcia socjalnego ośrodkom pomocy społecznej, aby urzędy pracy mogły być bardziej aktywne i skuteczne w poszukiwaniu pracy, stając się rzeczywistymi bankami pracy 8. Do tych systemowych działań zalicza się również konieczność wzmocnienia komórek zajmujących się doradztwem zawodowym, pośrednictwem pracy, szkoleniami i organizacją prac interwencyjnych. Ponadto wprowadzenie poradnictwa psychologicznego, rodzinnego i prawnego, ukierunkowanego na podejmowanie pracy. Zatem konieczne staje się wprowadzenie odpowiedniej polityki zatrudnienia i organizacji pracy w instytucjach rynku pracy, wspomagających osoby bezrobotne nie tylko długotrwale. Ocena skuteczności tych działań mogłaby być wypadkową ilości osób pozostających w stanie długotrwałego bezrobocia.
Z drugiej jednak strony należy spojrzeć na stopę bezrobocia w szerszym rozumieniu, biorąc pod uwagę nie tylko średnią w kraju, ale również w poszczególnych regionach, ponieważ kierownicy urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej pokazują problem z innej perspektywy. Nie bez słuszności twierdzą, że nie pomogą nawet najbardziej wyszukane i efektywne działania ich instytucji, jeśli na lokalnych rynkach nie będą powstawały nowe miejsca pracy, ponieważ główną przyczyną długotrwałego bezrobocia, na którą wskazują, jest właśnie brak ofert stałej pracy 9.
Stąd konieczne kolejne działania, ale już na skalę kraju, jak na przykład wprowadzenie ulg podatkowych dla przedsiębiorstw tworzących miejsca pracy, czy wspomaganie ich za pomocą dotacji, subsydiów, pożyczek, itp. Podniesienie znaczenia funkcji terenowych rad zatrudnienia w opracowywaniu programów przeciwdziałania bezrobociu, które zawierałyby ocenę skuteczności dotychczas stosowanych środków i metod przeciwdziałania. Zadanie takich rad mogłoby polegać również na tworzeniu lokalnie dogodnych warunków do rozwoju małych przedsiębiorstw, mobilizacji środków na aktywne programy rynku pracy 10.
Ciągłe poszukiwanie nowych form wsparcia i aktywizacji jest konieczne, gdyż bierne formy wsparcia, zwiększają tę bierność u bezrobotnych co jest szczególnie demoralizujące u osób młodych, bowiem obiektywne trudności z otrzymaniem pracy, u wszystkich, a szczególnie u nich powodują wzrost poczucia bezradności i obniżają samoocenę i poczucie własnej wartości. Toteż obecne systemy pomocy społecznej poszukują różnych rozwiązań, a Polska ustawa o pomocy społecznej formułuje dwa główne cele: „…zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, oraz umożliwienie im bytowania, w warunkach odpowiadających godności człowieka”, cel drugi to: „….doprowadzenia do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem” 11. Jak łatwo zauważyć, jest tu mowa o wsparciu finansowym i poza finansowym.
Czy długoterminowo bezrobotni potrzebują długoterminowej pomocy…?
Długoterminowe bezrobocie jest zjawiskiem, które dotyka niestety wiele społeczności i aby przeciwdziałać jego negatywnym skutkom należy podejmować kampanie systemowe, ponieważ pojedyncze, doraźnie akcje, nic nie wnoszą, czasem szkodzą, a nade wszystko nie zmieniają sytuacji. Dlatego dowodzenie Beckera w tym konkretnym eseju, że długotrwałe wsparcie finansowe osób długotrwale bezrobotnych jest pożądane i staje się realną pomocą w trudnej sytuacji, nie do końca jest słuszne, choć nie można mu zaprzeczyć zupełnie. Tak, rzeczywiście jest pomocą, ale jak wskazują badania i obserwacje, jeśli jest tylko finansowe, zmienia postawy na niekorzystne, obniża samoocenę bezrobotnego, osłabia motywację i aktywność w poszukiwaniu nowego zatrudnienia. Uważam, że pomoc w sytuacji braku pracy jest absolutnie konieczna, ale musi ona być „mądra”. To znaczy polegającą nie tylko na dawaniu pieniędzy, ale na równoczesnym proponowaniu całego szeregu kompleksowych działań. Zrozumienie takiej konieczności na wszystkich poziomach funkcjonowania struktury państwa, aż do jednostki, na tej bezrobotnej kończąc, jest kluczowe.
Zatem aby nie rozumieć pomocy opatrzenie, warto pamiętać cytat, który kończy to krótkie opracowanie.
Nie pomaga się ludziom,
robiąc za nich to, co sami mają zrobić.
A. Lincoln
Autor: Bożena Janowska
2 G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, Warszawa, 1990, PWN, s.64
3 G.S. Becker, Ekonomiczna…s. 65
4 G.S. Becker, Ekonomiczna…s. 66
5 A. Chudzicka – Czupała, Bezrobocie. Różne oblicza wsparcia, Katowice, 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Ślaskiego, s. 124
6 A. Chudzicka – Czupała, Bezrobocie…s.120
7 A. Chudzicka – Czupała, Bezrobocie…s.123
8 L. Dyczewski, D. Wadowski, Badanie bezrobocia długotrwałego, pod red. M. Kabaja, Warszawa, 2001, Instytut Pracy i spraw Socjalnych, s. 166
9 L. Dyczewski, D. Wadowski, Badanie bezrobocia…s. 170
10 M. Kabaj, Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, Warszawa 2000, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, s. 72
11M. Kabaj, Program przeciwdziałania…s. 89
BIBLIOGRAFIA
1. A. Chudzicka – Czupała, Bezrobocie. Różne oblicza wsparcia, Katowice, 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Ślaskiego,
2. D. Masłowska, W. Masłowski, Wielka księga myśli Świata, Warszawa 2007, Bauer-Weltbild Media
3. G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, Warszawa, 1990, PWN
4. L. Dyczewski, D. Wadowski, Badanie bezrobocia długotrwałego, pod red. M. Kabaja, Warszawa, 2001, Instytut Pracy i spraw Socjalnych,
5. M. Kabaj, Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, Warszawa 2000, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.